Een molen aan de Koningshof

Bram Silkens (ARC B.V.)

Tijdens de archeologische begeleiding van de sloopwerken aan de Koningshof door ARC b.v. werden op de hoek van de Vest en de Vlamingstraat resten van de 16e-eeuwse standerdmolen 'De Croot' gevonden. Het gaat hierbij om drie oorspronkelijk rechthoekige bakstenen blokken van 220 cm bij 120 cm met een dikte van ca. 70 cm (zie afb.1). Hierop is een opstaande rand geplaatst, waardoor een soort kuip ontstaat waarin waarschijnlijk de schuinsopstaande schoren van de molen verankerd stonden. Het type en formaat baksteen wijzen op een oudere bouwfase dan de omliggende structuren. De drie blokken zijn in een kruisvorm ten opzichte van elkaar geplaatst en een vierde, zuidelijk gelegen blok ontbreekt. Een recente ontgraving, mogelijk veroorzaakt door de aanleg van een gastank, is ter hoogte van dit blok waarneembaar en is ontegensprekelijk de oorzaak voor het ontbreken van de vierde funderingsvoet. Ook funderingswerken uit de laat 19e tot 20e eeuw hebben de overige drie blokken in meer of mindere mate aangetast. De structuur, opbouw en lokalisatie van deze blokken komt sterk overeen met de standerdmolen, in deze zone afgebeeld op een plattegrond van Braun & Hogenberg uit 1585 (zie afb.2). Literaire bronnen spreken over de standerdmolen 'de Croot'. De rechthoekige funderingsvoeten van de molen vertonen duidelijke overeenkomsten met de aangetroffen structuren en bevinden zich een heel eind boven het loopvlak. Het is dus niet verwonderlijk dat de funderingsvoeten, aangetroffen op de Koningshoflocatie, op een relatief hoog niveau bewaard zijn gebleven.

Het aardewerk, aangetroffen in de ophogingspakketten rond de funderingen, werd gedateerd in de periode 17e-18e eeuw. Een scherfje is mogelijk laat 16e eeuw. Er is dus sprake van een heterogene samenstelling van het materiaal, waarbij de oudste vondsten uit de late 16e/vroege 17e eeuw dateren en de jongste vondsten uit de 18e eeuw. De funderingen werden afgedekt door pakketten met 19e- en 20e-eeuws materiaal. Als we het historische kaartmateriaal bekijken, vormt de plattegrond van Braun & Hogenberg uit 1585 de oudst bekende cartografische bron waarop in deze zone een molen weergegeven is (zie afb.2). De volgende beschikbare kaart is die van J.C. Philips uit 1744, waarop geen molen meer afgebeeld is (zie afb.4). De 16e-eeuwse standerdmolen moet dus binnen de periode 1585-1744 afgebroken zijn. Pas in de 19e eeuw, op het kadasterplan uit 1830, is op deze plek weer een, ditmaal ronde, structuur weergegeven met bijschrift 'kleimolen'. Over deze latere molen is nauwelijks iets bekend, wat doet vermoeden dat het om een zeer lichte, tijdelijke constructie ging, opgericht ten behoeve van de lokale aardewerkindustrie. Op een kaart uit 1873 wordt een kleine houten molen met vierkante basis en ronde bovenbouw afgebeeld. Een houten paal, aangetroffen ter hoogte van de 16e-eeuwse standerdmolen, zou hier mogelijk mee geassocieerd kunnen worden, maar verder zijn er geen tastbare archeologische gegevens voor deze tweede molen. Op het kadasterplan van 1877 wordt de molen niet meer weergegeven.

Op basis van het historisch kaartmateriaal, het aangetroffen vondstmateriaal, vorm en opbouw van de structuren en de laat 19e/20e-eeuwse doorsnijdingen is dus met vrij grote zekerheid te zeggen dat de aangetroffen funderingen deze van de 16e-eeuwse standerdmolen 'de Croot' zijn.

De meeste standerdmolens zijn gebruikt voor het malen van koren en worden voor het eerst vermeld vanaf de 12e eeuw. De molen bestaat uit een groot rechthoekig bovenhuis dat op een zware, ronde verticale spil, de standerd, geplaatst is (zie afb.3). In het bovenhuis bevindt zich de complete aandrijving en de maalstenen. De standerd wordt door schuinsopstaande schoren recht overeind gehouden en heeft als functie de gehele molen, met het gaande werk, maalwerk, wieken, staartbalk en buitentrap, in de wind te kunnen draaien ('kruien'). De schoren en de funderingsvoeten, m.a.w. het vaste gedeelte van de molen, waren aanvankelijk open, maar later werden zij bij menig exemplaar afgedekt. Hierdoor ontstond de gesloten standerdmolen. De standerdmolen 'De Croot', zoals afgebeeld op de plattegrond van Braun & Hogenberg, is een molen van het open type. Door de beperkte ruimte in de houten kast had de standerdmolen maar een beperkte productiecapaciteit. Vanaf de 17e/18e eeuw werden daarom veel standerdmolens afgebroken en vervangen door grotere en vaak hoger gebouwde molens met meer capaciteit. De standerdmolen 'De Croot' werd eveneens afgebroken in deze periode, maar niet vervangen door een robuust 'moderner' exemplaar. Mogelijk is de aanwezigheid van de nabij gelegen molen 'De Korenbloem', wel herbouwd in de loop van de 17e/18e eeuw, hiervoor de oorzaak. Kleimolens kenden verschillende vormen en bouwmethodes en op basis van het kaartje van 1873 kan een idee gevormd worden over een constructie met vierkante onderbouw en ronde bovenbouw op de Koningshof. Vermits er geen archeologische resten zijn teruggevonden, kan er over het precieze uitzicht echter geen uitsluitsel gegeven worden.