Een zwembad onder de Oosthaven

Marcel van Dasselaar

De verbouwing van Oosthaven 18 en 19 is vrijwel voltooid. De twee huizen zijn door de eigenaren samengevoegd en omgetoverd in een paleisje in het hart van de Goudse binnenstad. De verbouwing heeft een aantal jaren geduurd. Reeds aan het einde van 2004 en begin 2005 is het archeologisch onderzoek in de kelder van Oosthaven 19 uitgevoerd. In deze kelder werd een zwembad uitgegraven. Het onderzoek is uitgevoerd door ArcheoMedia in samenwerking met Golda. Eerder is door Golda, samen met Maarten Groenendijk, het graafwerk in de kelder van Oosthaven 18 begeleid. In dit artikel worden de resultaten van de opgraving onder het pand Oosthaven 19 behandeld. Enkele van de vondsten die 'ín het zwembad' zijn gedaan, zijn eerder in de nieuwsbrief van Golda (nr. 3, 2006) beschreven door Jan van Dam. Bas Konijnendijk heeft de kleipijpen onderzocht. Verder is de vondstverwerking (wassen, determineren, administreren) uitgevoerd door de leden van Golda.

Archeologische verwachting

Het gebied rondom de kerk, de Molenwerf en het ten oosten daarvan gelegen vermoede prestedelijke hof van de heren van der Goude, is op de archeologische basiskaart Gouda aangegeven als 'Hoogwaardige locatie 5'. Gezien de nabijheid van het prestedelijk hof waren er wellicht ook onder Oosthaven sporen van prestedelijke bebouwing of andere sporen te verwachten die meer konden vertellen over het ontstaan van de stad in de 11e of 12e eeuw. Vanaf de 13e eeuw was de Haven hét economische centrum van de stad Gouda. Bij de Donkere Sluis werden goederen overgelaten op andere schepen, of brachten de schippers tijd door bij het wachten op goed tij om de sluis te openen. Aangenomen mag dus worden, dat onder de huizen van de Oosthaven archeologische resten van bebouwing vanaf de dertiende eeuw aanwezig zijn. Deze vroegste bebouwing zal bestaan hebben uit houten gebouwen van geringe omvang op terpjes langs de Haven. In de bloeiperiode van Gouda, de 14e en 15e eeuw, was de Haven het domein van de brouwers, die er behalve hun grote huizen ook brouwerijen vestigden. In de 17e en 18e eeuw werden langs de Haven de herenhuizen gebouwd die ook heden ten dage nog het aanzien van de Oost- en Westhaven bepalen.

Resultaten

De opgraving is uitgevoerd in twee delen. Als eerste werd het zwembad uitgegraven. Pas daarna bleek dat ook achter het eigenlijke zwembad een kelder gegraven zou worden, waarin de 'technische ruimte' (voor pompen, verwarming e.d.) voor het zwembad zou komen. (zie afbeelding 2). In de afbeelding is al te zien dat de verwachte alleroudste bebouwing niet is gevonden. Deze ligt vermoedelijk nog onder het voorhuis, waar niet is gegraven. Verder was er een groot verschil in de tussen de opgraving in het zwembad en de technische ruimte. Het zwembad is gegraven binnen het oudste stenen woonhuis, de technische ruimte ligt daarachter.

Resultaten zwembad

Voorafgaand aan het machinaal uitgraven van het zwembad was het mogelijk om handmatig een proefsleufje en een aantal proefputten te graven. Als eerste werd een proefsleuf van noord naar zuid gegraven, ter bestudering van de bodemopbouw en de zuidelijke zijgevel. Vervolgens werden vier proefputten gegraven ter bestudering van de funderingen. Deze funderingen bestaan uit rode baksteen met afmetingen 24 x 12,5 x 7 cm en zijn gelegd op liggende boomstammetjes. De datering van de funderingen kan op grond van het baksteenformaat en bijbehorende vondsten in de 15e eeuw worden gezocht. Binnen deze oudste stenen wanden van het pand is slechts een klein aantal vloertjes en binnenmuren aangetroffen, met een datering van ongeveer 16e/17e eeuw. Oudere vloerniveau's zijn waarschijnlijk van hout geweest en niet bewaard gebleven. Aan de zuidgevel was een haardplaatsje aanwezig, wat er op wijst dat zich hier in de 17e eeuw een keuken of een verwarmde achterkamer (binnenkamer) bevond. Bij het machinaal uitgraven werden verder weinig vloeren of muren aangetroffen. Wel werd met boringen een goed beeld van de bodemopbouw verkregen. Op de natuurlijke veenlaag ligt een dun laagje natuurlijke klei (ca. 30 cm dik). Hierboven is een ophogingspakket van mest en veenbrokken opgebracht van circa 1,5 meter dik (circa 13e-14e eeuw). Daarboven bevindt zich een afwisselend pakket van kleilagen met humeuze cultuurlagen van circa 1 meter dik (circa 14e-15e eeuw). Hierboven is een dikke zandige puinlaag van circa 1 meter dik opgebracht (ca. 15-17e eeuw).

Resultaten technische ruimte

In deze werkput zijn aanmerkelijk meer archeologische sporen aangetroffen dan bij de opgraving van het zwembad. Opvallend is een aantal 17e/18e-eeuwse structuren, waaronder een (beer)keldertje met een ovale aanbouw (zie afbeelding 3 en 4).

Behalve deze circa 18e-eeuwse beer- of waterkelder (gevuld met vondsten tot in de 19e eeuw, waaronder een gevelsteen gedateerd in 1637) is in het eerste vlak ook een 17e-eeuwse beerput aangetroffen, waarin veel vrijwel complete voorwerpen Hieronder bevinden zich faience en majolica borden, een steengoed kan uit het Westerwald (Zie het artikel Jan van Dam in de nieuwsbrief (nummer 3, 2006) voor en meer uitgebreide bespreking. Zie ook de bijlage hieronder), een fraai 17e-eeuws glas en onder andere een groot aantal houten kraaltjes( zie afbeelding 5 en 6). Gouda heeft dus officieel z'n eerste beerput! Hoewel, waar beerputten in andere steden vaak bestaan uit een ronde put, moet er hier eigenlijk gesproken worden over een beerkeldertje Het beerkeldertje ligt tegen de achtergevel van het van oorsprong 15e-eeuwse pand, dus net achter de keuken/ binnenkamer. Al deze keldertjes zijn machinaal verwijderd bij de uitgraving van de technische ruimte.

Onder de keldertjes werden nog enkele oudere enkelsteens muurtjes aangetroffen (circa 15e /16e eeuw, geïnterpreteerd als tuinmuren). Uit dezelfde periode dateert ook een forsere muur evenwijdig aan de achtergevel. Mogelijk is dit de muur van een achterhuis geweest (zie afbeelding 2).

Bodemopbouw

De bodem van de uitgegraven werkput bevindt zich in de 14e/15e-eeuwse ophooglagen, die ook onder het zwembad zijn aangetroffen. Afkomstig uit deze lagen is een aantal bijzondere 14e/15e eeuwse vondsten, waaronder een ruiterspoor (afbeelding 7) en een spitoplegger (zie nieuwsbrief 1, 2006, Jan van Dam). Met behulp van een aantal boringen is de diepere bodemopbouw onderzocht. Ook hier zijn de 13e/14e eeuwse mestpakketten aanwezig. De natuurlijke kleilaag op het veenpakket is in het oostelijk deel van de put dikker dan onder het zwembad.

Conclusie

Het oudste niveau dat bij het onderzoek bereikt is dateert uit circa de 14e eeuw. Oudere archeologische lagen bevonden zich wel onder het uitgegraven niveau en zijn in situ bewaard gebleven. De resultaten van het onderzoek zijn toch wel opvallend te noemen. Uit de 14e/15e-eeuwse afvallaag is met name de vondst van een ruiterspoor bijzonder. Voor zover bekend is bij dit onderzoek voor het eerst in Gouda een 17e-eeuwse beerput met een rijke vulling aangetroffen. Verder was het leuk om weer eens met een enthousiaste ploeg van Golda samen een mooie opgraving uit te voeren midden in een van de interessantste delen van Gouda. Wellicht worden we nog eens uitgenodigd om een duik te komen nemen in het eerste Goudse zwembad onder de Oosthaven.

Enkele vondsten uitgelicht

Jan van Dam

In het onderstaande worden enkele bijzondere aardewerkvondsten uitgelicht, afkomstig uit de hierboven beschreven 17e-eeuwse beerkelder.

Faience

Bordje

Datering: 1650-1680
Afmetingen: Diameter 19 cm.
Voet: Standvlak
Herkomst: Holland
Bijzonderheden: Voorstelling van een pastorale scène binnen een dubbele cirkel. Dergelijke bordjes met een gemiddelde diameter van 20 cm. Zijn over het algemeen slechts binnen het middenvlak voorzien van een, vaak raak geschilderde, voorstelling. Meest voorkomend zijn bijbelse voorstellingen en landschappen.

Bord

Datering: 1650-1675
Afmetingen: Diameter 23 cm. Hoogte 5 cm.
Voet: Standring
Herkomst: Holland
Bijzonderheden: In het middenvlak een voorstelling van een vogel op rots in een landschap met bloemen in blauw. De spiegel is verdeeld in vlakken in Wan-Li stijl. Oplopende rand. Achterzijde met vlakverdeling.

Kom

Datering: 1620-1640
Afmetingen: Hoogte 9 cm. Diameter ca. 24 cm.
Voet: Standring
Herkomst: Holland
Bijzonderheden: Voorstelling van landschap met vogel op rots. De spiegel verdeeld in vlakken met Wan-Li motieven. Achterzijde ongeglazuurd, proenafdrukken aan voorzijde.

Majolica

Schotel
( geen foto)

Steengoed

Datering: 1650-1700
Afmetingen: Diameter 6 cm. Hoogte 19.5 cm.
Voet: Standvlak
Herkomst: Duitsland (Westerwald)
Bijzonderheden: Kan met ruitvormige decoraties op de buik, ingevuld met schelpvormige versiering. Hals versierd met een gezichtsmasker. Schenksneb. Lintvormig oor, aan onderzijde omgeslagen. Kobaltblauwe accentuering.

Witbakkend aardewerk

Kop

Datering: 1650-1700
Afmetingen: Diameter 13 cm. Hoogte: 8 cm.
Voet: Standring
Herkomst: Holland
Bijzonderheden: Binnenzijde geelgekleurd loodglazuur, buitenzijde groen. Twee toegeknepen oren. Uitlopende rand